داوری مقاله یا بررسی هم تراز (Peer Review) در نشریات علمی با محورهای مجله، یک مکانیسم کنترل کیفیت به شمار می‌آید که انجام آن بسیار ضروری است.
در این فرآیند داوری مقاله، کارشناسان کارهای علمی را ارزیابی می‌کنند و هدف از این کار اطمینان از کیفیت بالای علمی آن مقاله است. بااین‌حال، هیئت بررسی‌کنندۀ اولیه در موردپذیرش یا رد مقالات تصمیم نمی‌گیرند، بلکه آن‌ها نهایتاً پیشنهاد‌هایی برای تصمیم‌گیری دراین‌باره ارائه خواهند کرد.
در نخستین ارزیابی نشریه از مقاله، این سردبیران و یا اعضای هیئت تحریریه هستند که قدرت تصمیم‌گیری در ابن رابطه را دارند. درواقع، این سردبیر مجله است که تصمیم نهایی را بر اساس نتایج داوری مقاله خواهد گرفت.

فرایند تصمیم‌گیری و داوری مقاله در نشریه

به‌طورمعمول، پس‌ازاینکه یک مقاله به مجله ‌ای ارسال می‌شود، سردبیر مجله این مقاله را می‌بیند و تصمیم می‌گیرد که آیا آن را برای بررسی کامل به داوران ارسال کند یا خیر. پس از بررسی و انتخاب اولیه، مقاله در اختیار یک یا چند داور برای مطالعه و بررسی دقیق‌تر قرار داده می‌شود. سرانجام، سردبیران یا هیئت تحریریه، با جمع‌بندی گزارش‌های نظرسنجی، تصمیم نهایی برای پذیرش یا رد مقاله جهت انتشار در نشریه را اتخاذ می‌نمایند.

غربالگری اولیه قبل از داوری مقاله

تقریباً حدود ۳ میلیون مقاله هرساله به نشریات ارسال می‌شود. با توجه به حجم زیاد از مقاله‌های ارائه‌شده، نشریات هر چه بیشتر از شیوه غربالگری مقالات قبل از فرستادن آن‌ها به داوران برای بررسی کامل استفاده می‌کنند. در طول این غربالگری اولیه، سردبیران به‌طور عمده موارد زیر را بررسی می‌کنند:

سردبیران نشریات معمولاً با صدها مقاله را در سال مواجه هستند. یکی از اولین مواردی که در بررسی‌های خود به آن توجه می‌کنند، نامۀ همراه است. ممکن است این پژوهش به اندازۀ کافی برای آن‌ها جالب به نظر نیاید، بنابراین ضروری است که نویسندگان در نامه‌ای که به‌خوبی به نگارش در آمده است اهمیت و قدرت تحقیقاتشان را برجسته کرده و دلایل خوبی برای اینکه چرا این مقاله شایستگی چاپ در نشریه را دارد بیان نمایند. سردبیران پس از مطالعۀ چکیده، مطالعه سطحی مقدمه، ارقام و جداول و یا بخش‌های دیگر آن تصمیم می‌گیرند که آیا این مقاله از آستانه کیفیت برخوردار است یا باید از روند بررسی‌های بعدی کنار گذاشته شود.

مزایای غربالگری اولیه:

• اگر این مقاله به‌وضوح خارج از محدوده حوزه موضوعی نشریه قرار داشته باشد، پس از رد سریع، نویسنده این امکان را خواهد داشت تا به‌سرعت و بدون اتلاف وقت مقاله خود را برای نشریه دیگری ارسال نماید.
• هنگامی‌که داوران نهایی وقت خود را صرف ارزیابی و ارائه نظرات در مورد مقالات ضعیف و بی‌کیفیت می‌کنند در حقیقت وقت آن‌ها به هدر رفته است.

مطالعه بیشتر: ۸ دلیل رد شده مقالات

بررسی دقیق در داوری مقاله 

هنگامی‌که یک مقاله در غربالگری اولیه موردپذیرش قرار می‌گیرد، برای بررسی در اختیار داوران قرار می‌گیرد. سه نوع داوری مقاله در هر نشریه‌ای وجود دارد:

• بررسی یک سو بسته: در این مرحله نویسندگان از نام داوران آگاه نخواهند شد.
• بررسی دو سو بسته: اسامی داوران و نویسندگان به یکدیگر نشان داده نمی‌شود.
• بررسی باز: اسامی نویسندگان و داوران به یکدیگر نشان داده می‌شود.

به‌طورکلی، حداقل ۲ و حداکثر ۶ نفر برای انجام داوری انتخاب می‌شوند.

این داوران اکثراً درزمینۀ کاری خود، بهترین هستند.

نشریات معمولاً یک مجموعه خوب از داورانی که خودشان مقالات و گزارش‌های خوب و باکیفیتی در رابطه با محوریت موضوعی نشریه دارند را تشکیل می‌دهند، یا ممکن است کتابشناسی‌ها را برای شناسایی داوران توانایی که نام‌آشنا نیستند بررسی کنند و یا حتی با پژوهشگرانی که در کنفرانس‌ها و سمینارها (هم‌اندیشی‌ها) شرکت دارند برای انجام این کار تماس برقرار کنند. بسیاری از نشریات معمولاً برای اولین بار از متخصصانی که برای آن‌ها مقاله ارسال می‌کنند می‌پرسند که آیا آن‌ها مایل به بررسی مقالات در مرحله بررسی اولیه و پیش از داوری برای آن نشریه هستند.

سردبیران باید مراقب باشند که داورانی را انتخاب کنند که دارای تخصص کافی در آن زمینه کاری باشند؛ بنابراین مقالات بسیار فنی و یا مقالاتی درزمینۀهای پیچیده ممکن است به زمان بیشتری برای بررسی نیاز داشته باشند، به همین دلیل گاهی ممکن است سردبیران مجبور شوند داوران مناسبی را برای چنین مقالاتی تعیین نمایند.

برخی از نشریات در مورد مسائلی که برای آن‌ها مرجح است و یا بالعکس، به نویسندگان توصیه‌هایی ارائه می‌کنند. نویسندگان به‌خوبی می‌توانند از این توصیه‌ها و دستورالعمل‌ها در صورت امکان استفاده کنند و برای آن‌ها سودمند خواهد بود، زیرا رعایت این این موارد فرایند بررسی را سریع‌تر می‌کند و موجب صرفه‌جویی در مدت زمانی می‌شود که نشریه صرف انتخاب داوران مناسب می‌کند. علاوه بر این، مطالعات نشان داده است که توصیه‌های ارائه‌شده به نویسندگان از سوی داوران اولیه باعث شده مقالات بیشتر موردپذیرش داوران نهایی نشریه قرار گیرند.

داوری مقاله هنگامی کامل می‌شود که همۀ داوران گزارش‌های خود را با ذکر نظرات و توصیه‌هایشان به‌صورت دقیق و جزئی در مورد اصلاحات موردنیاز در مقاله برای نشریه ارسال کنند. به‌طورمعمول، نشریات از داوران می‌خواهند تا بررسی‌های خود را در عرض ۳ تا ۴ هفته انجام دهند. بااین‌حال، تعداد کمی از مجلات سازوکار لازم برای اجرای مهلت مقرر را دارند، به همین دلیل پیش‌بینی اینکه فرایند داوری یک مقاله چه مدت به طول خواهد انجامید کار بسیار سختی خواهد بود.

تصمیم‌گیری نهایی در داوری مقاله 

سردبیران نشریه یا هیئت تحریریه نظرات ارائه‌شده از سوی داوران را بررسی نموده و درنهایت در مورد آن تصمیم‌گیری می‌کنند. موارد زیر از رایج‌ترین تصمیماتی هستند که معمولاً اتخاذ می‌شود:

• پذیرش بدون تغییر (پذیرش): نشریه آن مقاله را به شکل اصلی خود که از سوی نویسنده ارائه‌شده است منتشر خواهد کرد.
• پذیرش با اصلاحات جزئی (پذیرش): نشریه مقاله را منتشر خواهد کرد، اما از نویسنده می‌خواهد اصلاحات کوچکی را در آن انجام دهد.
• پذیرش پس از بازبینی‌های عمده (پذیرش مشروط): نشریه این مقاله را منتشر می‌کند، درصورتی‌که نویسندگان تغییراتی را که توسط داوران و یا سردبیران پیشنهاد شده است در آن اعمال نمایند.
• اصلاح و ارسال مجدد (رد مشروط): در این حالت مجله مایل است که مقاله را پس از اعمال تغییرات عمدۀ پیشنهادی توسط نویسنده، مجدداً بررسی نموده و در مورد آن تصمیم‌گیری کند.
• رد مقاله (رد مستقیم): این مقاله ازنظر نشریه شایستگی چاپ ندارد و آن را منتشر نخواهد کرد، حتی اگر نویسندگان اصلاحات اساسی‌ای را روی آن انجام دهند.

اولین گزینه (پذیرش بدون تغییر) بسیار کم اتفاق می‌افتد. در مورد تصمیم دوم (پذیرش با اصلاحات جزئی) معمولاً نویسندگان خوب و توانا می‌توانند به چنین نتیجه‌ای امیدوار باشند. به نویسندگان توصیه می‌شود هنگامی‌که یک نشریه مقاله‌ای را مستقیماً رد می‌کند، مجدداً آن را برای همان نشریه ارسال نکنند. اگر آن نشریه قصد داشت مقاله را مورد تجدیدنظر قرار دهد، آن را به‌صورت مشروط رد می‌کرد. رد مستقیم مقاله بدان معنی است که نشریه بر این عقیده است، این مقاله استانداردهای لازم برای انتشار را ندارد و یا حتی پس از تغییرات زیاد (در حالت پذیرش مشروط) نیز نمی‌تواند شایستگی انتشار را به دست آورد.

آیا داوران و سردبیران همواره در مورد قابل‌چاپ بودن یک مقاله اتفاق‌نظر دارند؟

سیاست‌های تصمیم‌گیری سردبیران با یکدیگر متفاوت است: بعضی از آن‌ها اگر حتی یکی از داوران پیشنهاد رد مقاله را کرده باشد، آن را رد می‌کنند، بعضی دیگر هنگامی‌که اکثریت داوران آن مقاله را رد کرده باشند و عده‌ای دیگر نیز تنها زمانی که همه داوران توصیه به رد یک مقاله می‌کنند آن را از جریان چاپ در نشریۀ خود خارج کرده و مقاله را رد می‌کنند.

اینکه داوران نظرات متناقضی در باب یک مقاله داشته باشند امری رایج است. تا آنجا یکی از اعضا هیئت تحریریه نشریه‌ای گفته است: “اتفاق آرا میان متخصصان مجرب بسیار نادر است.” در مواردی که نظرات داوران متضاد باشد، سردبیر نشریه ممکن است تصمیم بگیرد آن را قبل از تصمیم‌گیری نهایی برای داور سومی نیز ارسال کند و در این صورت نویسنده مجبور به صبر کردن در مقابل روند طولانی‌مدت داوری خواهد بود.

در حقیقت، داوران بیشتر توصیه‌هایی برای پذیرفته شدن مقالات ارائه می‌دهند تا برای رد کردن آن؛ بنابراین، سردبیران مجله درنهایت بسیاری از مقالاتی که داوران برای انتشار مناسب و ارزشمند تشخیص داده‌اند را رد می‌کنند. نقش داوران در این فرایند برای کمک به نویسندگان برای بهبود کیفیت مقاله‌هایشان در نظر گرفته شده همچنین برای کمک به اتخاذ تصمیم در مورد چاپ یا رد مقاله از سوی سردبیر نشریه است.

نتیجه

به علت تعدد آثار ارسالی، نشریاتی که از درجه اعتبار بالایی برخوردار هستند گاهی مجبور به رد کردن مقاله‌های خوب و باکیفیت به دلایلی همچون تعداد زیاد مقالات و یا عدم انطباق موضوع با محوریت موضوعی اصلی نشریه می‌شوند. درحالی‌که تصمیم‌گیری در مورد آنچه به‌وضوح برای نشر قابل‌قبول نیست برای داوران و سردبیران کار راحتی است، تصمیم‌گیری دربارۀ مقالات شایسته‌تر برای انتشار، چالش سختی است. درنهایت، سردبیران نشریات بر اساس دستورالعمل آن نشریه در مورد شایستگی انتشار و نظرات داوران در مورد رد یا پذیرش مقالات تصمیم می‌گیرند.